Afrika Borwa

Repabliki ya Afrika Borwa 10 other official names: Republiek van Suid-Afrika  (language?) iRiphabliki yeSewula Afrika  (language?) iRiphabliki yomZantsi Afrika  (language?) iRiphabhuliki yaseNingizimu Afrika  (language?) iRiphabhulikhi yeNingizimu Afrika  (language?) Repabliki ya Aforika Borwa  (language?) Rephaboliki ya Afrika Borwa  (language?) Rephaboliki ya Aforika Borwa  (language?) Riphabliki ra Afrika Dzonga  (language?) Riphabuḽiki ya Afurika Tshipembe  (language?)
Flag Coat of arms
Motto: "!ke e: ǀxarra ǁke" (ǀXam) "Botee ka go Mehutahuta"
Anthem: Kosha ya setšhaba ya Afrika Borwa
Location of  Afrika Borwa  (dark blue) – in Africa  (light blue & dark grey) – in the African Union  (light blue)
Toropo Kgolo		Pretoria (executive) Bloemfontein (judicial) Cape Town (legislative)
Largest city		Johannesburg (2006)
Maleme a semmušo		11 Maleme Afrikaans Seisimane Sendebele Sepedi Sesotho Seswati Setsonga Setswana Sevenda Sethosa Sezulu
Ethnic groups (0.4em )		79.2% Bathobaso 8.9% Bammala 8.9% Makgowa 2.5% MaIndia 0.5% Šele
Demonym		MoAfrika Borwa
Mmušo		Repabliki ya palamente ya molaotheo
-	Presidente	Cyril Ramaphosa
-	Motlatša Presidente	David Mabuza
-	Modulasetulo wa NCOP	Thandi Modise
-	Sepikara sa Seboka sa Maloko a Palamente	Baleka Mbete
-	Moahlodi yo Mogolo	Mogoeng Mogoeng
Legislature		Palamente
-	Upper house	Lekgotla la Bosetšhaba la Diprofense
-	Lower house	Seboka sa Maloko a Palamente
Boikemo United Kingdom
-	Kopanyo	31 May 1910
-	Statute of Westminster	11 December 1931
-	Repabliki	31 May 1961
Area
-	Palomoka	1,221,037 km2 (25th) 471,443 sq mi
-	Metse (%)	negligible
Palo ya Badudi
-	2013 estimate	52,981,991 (25th)
-	2011 census	51,770,560
-	Density	42.4/km2 (169th) 109.8/sq mi
GDP (PPP)		2014 estimate
-	Total	$623.201 billion (25th)
-	Per capita	$11,914 (82nd)
GDP (nominal)		2014 estimate
-	Total	$371.211 billion (33rd)
-	Per capita	$7,096 (83rd)
Gini (2009)		63.1 very high
HDI (2013)		0.629 medium · 121st
Time zone		SAST (UTC+2)
O otlela ka lehlakoreng		left
Calling code		+27
Internet TLD		.za

Afrika Borwa, semmušo Repabliki ya Afrika Borwa, ke naga ya borwa bja Afrika. E lekantšwe ka borwa ke dikhilomithara tše 2,798 (1,739 mi) tša lebopong leo le otlollwago go bapa le Mawatle a Atlantic Borwa le India; ka leboa ke dinaga tša kgauswi tša Namibia, Botswana, le Zimbabwe; le ka bohlabela le ka leboa-bohlabela ke Mozambique le Eswatini. E boetse e dikologile ka ho feletseng naha Lesotho. Ke naga ya ka borwa kudu nagengkgolo ya Lefase la Kgale, le naga ya bobedi ka bontši bja badudi yeo e lego ka borwa ka botlalo bja equator, ka morago ga Tanzania. Afrika Borwa ke lefelo la go fiša la mehuta ya diphedi, le di-biomes tša moswananoši, bophelo bja dimela le diphoofolo. Ka batho ba go feta dimilione tše 60, naga ye ke setšhaba sa bo-24 ka bontši bja badudi lefaseng gomme e akaretša lefelo la disekwere-khilomithara tše 1 221 037 (disekwere-khilomithara tše 471 445). Pretoria ke motse-mošate wa taolo, mola Motse Kapa, bjalo ka setulo sa Palamente, e le motse-mošate wa go dira melao. Bloemfontein ka setšo e be e tšewa bjalo ka motse-mošate wa boahlodi. Motse o mogolo, le lefelo la kgorotsheko ya godimodimo ke Johannesburg.

Mo e ka bago 80% ya badudi ke MaAfrika Borwa a Bathobaso. Baagi ba ba šetšego ba bopilwe ka ditšhaba tše kgolo tša Afrika tša borakgolokhukhu ba Yuropa (MaAfrika Borwa a Bašweu), Asia (MaAfrika Borwa a India le MaAfrika Borwa a China), le merafe ye mentši (MaAfrika Borwa a Mebala). Afrika Borwa ke setšhaba sa merafe ye mentši seo se akaretšago ditšo, maleme le madumedi a go fapafapana. Sebopego sa yona sa bontši se bonagala ka go amogelwa ga molaotheo ga maleme a 12 a semmušo, e lego palo ya bone ya godimodimo lefaseng. Go ya ka palo ya batho ya 2011, maleme a mabedi a pele ao a bolelwago kudu ke Sezulu (22.7%) le Sexhosa (16.0%).[19] Tše pedi tše di latelago ke tša setlogo sa Yuropa: Seafrikanse (13.5%) se hlamilwe go tšwa go Sedatch gomme se šoma bjalo ka leleme la mathomo la bontši bja MaAfrika Borwa a Mebala le Bašweu; Seisemane (9.6%) se laetša bohwa bja bokoloniale bja Brithania gomme se šomišwa ka tlwaelo bophelong bja setšhaba le bja kgwebo.

Naga ye ke e nngwe ya tše mmalwa Afrika tšeo di sa kago tša ba le phetogelo ya mmušo, gomme dikgetho tša ka mehla di swerwe mo e nyakilego go ba ngwagakgolo. Le ge go le bjalo, bontši bjo bogolo bja MaAfrika Borwa a Bathobaso ga se ba fiwa ditokelo go fihla ka 1994. Nakong ya ngwagakgolo wa bo 20, bontši bja bathobaso bo ile bja nyaka go kgopela ditokelo tše ntši go tšwa go bonnyane bjo bo bušago bja bašweu, bjo bo kgathilego tema ye kgolo historing ya morago bjale le dipolotiking tša naga. Mokgatlo wa Setšhaba o ile wa gapeletša kgethologanyo ka 1948, wa dira gore kgethollo ya morafo ya nakong e fetilego e be ya dihlongwa. Ka morago ga ntwa ye telele le ka dinako tše dingwe ya dikgaruru ke African National Congress le balwela-kgethollo ba bangwe ka gare le ka ntle ga naga, go phumolwa ga melao ya kgethollo go thomile bogareng bja bo-1980. Go tloga ka 1994, dihlopha ka moka tša merafe le tša maleme di swere boemedi bja dipolotiki ka temokrasi ya tokologo ya naga, yeo e akaretšago repabliki ya palamente le diprofense tše senyane. Afrika Borwa gantši e bitšwa "setšhaba sa molalatladi" go hlaloša go fapafapana ga ditšo tše dintši tša naga ye, kudukudu ka morago ga kgethologanyo.

Afrika Borwa ke mmušo wa magareng mererong ya boditšhabatšhaba; e boloka khuetšo ye bohlokwa ya selete gomme ke setho sa bobedi Commonwealth of Nations le G20. Ke naga ye e hlabologago, e maemong a bo 109 go Tšhupetšo ya Tlhabollo ya Batho, e lego ya bo 7 godimo kudu kontinenteng. Afrika Borwa ke setšhaba se nnoši sa Afrika seo se dirago molao wa lenyalo la batho ba bong bjo bo swanago. E arotšwe ke Panka ya Lefase bjalo ka naga yeo e sa tšwago go hlagolela diintasteri gomme e na le ekonomi ya boraro ka bogolo le ekonomi ye e hlabologilego kudu, ya theknolotši ye e tšwetšego pele ka Afrika ka kakaretšo gammogo le ekonomi ya bo 39 ka bogolo lefaseng. Afrika Borwa e na le Mafelo a Bohwa bja Lefase a UNESCO kudu ka Afrika. Ga e sa le go tloga mafelelong a kgethologanyo, boikarabelo bja mmušo le boleng bja bophelo di kaonefetše kudu. Le ge go le bjalo, bosenyi, bodiidi le go se lekalekane di sa dutše di atile, ka mo e ka bago 40% ya palomoka ya badudi bao ba sa šomego go tloga ka 2021, mola mo e ka bago 60% ya baagi ba be ba phela ka fase ga moedi wa bodiidi le kotara ya ka fase ga $2.15 ka letšatši.

Etymology

Lebitso la "Afrika Borwa" le fumaneha ho tloha sebaka sa naha sa thutafase ntlheng e ka boroa ea Afrika. Ge naga e hlomilwe, naga e ile ya rewa leina la Union of South Africa ka Seisemane le Unie van Zuid-Afrika ka Sedache, e laetša setlogo sa yona go tšwa go kopanyo ya dikoloni tše nne tša Brithania tšeo pele di bego di arogane. Go tloga ka 1961, leina le letelele la semmušo ka Seisemane e bile "Repabliki ya Afrika Borwa" le Republiek van Suid-Afrika ka Seburu. Ga e sa le go tloga ka 1994, naga ye e bile le leina la semmušo ka leleme le lengwe le le lengwe la maleme a yona a 12 a semmušo.

Mzansi, e tšwa go leina la Sexhosa uMzantsi leo le rago gore "borwa", ke leina la polelo ya Afrika Borwa, mola mekgatlo ye mengwe ya dipolotiki ya Pan-Africanist e rata lereo "Azania".

Histori

Boepi bja marope bja pele ga histori

Afrika Borwa e na le a mangwe a mafelo a kgale kudu a boepi bja marope le a batho-fossil lefaseng. Baepi ba marope ba hweditše mašaledi a magolo a mešaletša go tšwa lelokelelong la magageng ka Profenseng ya Gauteng. Lefelo le, e lego Lefelo la Bohwa bja Lefase la UNESCO, le swailwe ka leina la "Lesaka la Batho". Mafelo a akaretša Sterkfontein, ye nngwe ya mafelo a humilego kudu a difosele tša hominin lefaseng, gammogo le Swartkrans, Gondolin Cave, Kromdraai, Cooper's Cave le Malapa. Raymond Dart o ile a hlaola fossil ya mathomo ya hominin yeo e utolotšwego ka Afrika, Ngwana wa Taung (yo a hweditšwego kgauswi le Taung) ka 1924. Mašaledi a mangwe a hominin a tšwa mafelong a Makapansgat ka Profenseng ya Limpopo; Cornelia le Florisbad ka Profenseng ya Free State; Legaga la Mollwane ka Profenseng ya KwaZulu-Natal; Magaga a Noka ya Klasies ka Profenseng ya Kapa Bohlabela; le Pinnacle Point, Elandsfontein le Legaga la Die Kelders ka Profenseng ya Kapa Bodikela.

Dikutollo tše di šišinya gore mehuta ya go fapafapana ya dihominid e be e le gona ka Afrika Borwa go tloga mengwageng ye e ka bago dimilione tše tharo ya go feta, go thoma ka Australopithecus africanus, gomme ya latelwa ke Australopithecus sediba, Homo ergaster, Homo erectus, Homo rhodesiensis, Homo helmei, Homo naledi le batho ba sebjalebjale (Homo). sapiens). Batho ba mehleng yeno ba dutše Borwa bja Afrika bonyenyane ka nywaga e 170 000. Banyakišiši ba go fapafapana ba hweditše didirišwa tša maswika ka gare ga moedi wa Noka ya Vaal.

Katološo ya Bantu

Madulo a batho bao ba bolelago se-Bantu, bao e bego e le balemi le badiši bao ba dirišago tšhipi, a be a le gona ka borwa bja Noka ya Limpopo (yeo ga bjale e lego mollwane wa ka leboa le Botswana le Zimbabwe) ka ngwagakgolo wa bo-4 goba wa bo-5 C.E. Ba ile ba huduša, ba thopa, le go monya batho ba mathomo ba Khoisan, Khoikhoi le San. Bantu ba ile ba hudugela borwa ka go nanya. Ditiro tša pele tša tšhipi ka Profenseng ya sebjalebjale ya KwaZulu-Natal go dumelwa gore di thomile go tloga ka nako ya go lekana 1050. Sehlopha sa ka borwa e be e le batho ba ma-Xhosa, bao polelo ya bona e akaretšago dika tše itšego tša polelo go tšwa go batho ba pele ba ma-Khoisan. MaXhosa a fihlile Nokeng e Kgolo ya Hlapi, ka Profenseng ya lehono ya Kapa Bohlabela. Ge ba dutše ba huduga, baagi ba ba bagolo ba Mehla ya Tšhipi ba ile ba huduša goba ba amogela batho ba peleng. Profenseng ya Mpumalanga, didiko tše mmalwa tša maswika di hweditšwe gotee le thulaganyo ya maswika yeo e reeletšwego ka Tšhupamabaka ya Adama, gomme go naganwa gore marope a hlotšwe ke Bakone, setšhaba sa Sesotho sa Leboa.

Go nyakišiša ga Mapotokisi

Ka 1487, monyakišiši wa Mopotokisi Bartolomeu Dias o ile a etelela pele leeto la mathomo la Yuropa la go ya kotama ka borwa bja Afrika. Ka la 4 December, o ile a kotama Walfisch Bay (yeo ga bjale e tsebjago e le Walvis Bay kua Namibia ya mehleng yeno). Se e be e le ka borwa bja ntlha ya kgole kudu yeo e fihleletšwego ka 1485 ke yo a tlilego pele ga gagwe, e lego mosesiši wa Mopotokisi Diogo Cão (Sefapano sa Kapa, ka leboa la koung). Dias e ile ya tšwela pele go theoga lebopong la ka bodikela la borwa bja Afrika. Ka morago ga la 8 Pherekgong 1488, a thibelwa ke madimo go tšwela pele go bapa le lebopo, o ile a sesa ka ntle ga pono ya naga gomme a feta ntlha ya borwa bja Afrika ntle le go e bona. O fihlile go fihla kgole godimo ga lebopong la ka bohlabela bja Afrika bjalo ka, seo a se bitšago, Rio do Infante, mohlomongwe Noka ya bjale ya Groot, ka Motsheganong 1488. Ge a boa o bone kapa, yeo a e reetšego leina la Cabo das Tormentas (‘Kapa ya Madimo'). Kgoši John II o ile a reela ntlha yeo leina le lefsa la Cabo da Boa Esperança, goba Kapa ya Kholofelo e Botse, ka ge e ile ya lebiša mahumong a East Indies. Feat ya Dias ya go sepela ka sekepe e ile ya dirwa gore e se hwe seretong sa Luís de Camões sa 1572 sa epiki sa Os Lusíadas.

Go dirwa ga Madache koloni

Mathomong a lekgolo la bo-17 la nywaga, matla a Portugal a tša lewatle a be a thoma go fokotšega, gomme barekiši ba Maisemane le ba ma-Dutch ba ile ba phadišana ka go raka Portugal go tšwa go taolo ya yona e nago le poelo e ntši ya kgwebo ya dinoko. Baemedi ba Khamphani ya Brithania ya India Bohlabela ka dinako tše dingwe ba be ba etela kapeng go nyaka ditokišetšo go tloga ka 1601 eupša ka morago ba ile ba rata Sehlakahlakeng sa Ascension le Saint Helena bjalo ka maemakepe a mangwe a botšhabelo.[46] Kgahlego ya ma-Dutch e ile ya tsošwa ka morago ga 1647 ge bašomi ba babedi ba Khamphani ya Dutch East India ba be ba thubegile ka sekepe kua kapa ka dikgwedi tše mmalwa. Basesiši ba ile ba kgona go phela ka go hwetša meetse a hlwekilego le nama go tšwa go badudi ba setlogo.[46] Le gona ba ile ba bjala merogo mobung o nonnego.[47] Ge ba boela Holland, ba begile gabotse ka bokgoni bja kapa bjalo ka "lefelo la polokelo le serapa" bakeng sa dipeakanyetšo tša go boloka dikepe tše di fetago bakeng sa maeto a matelele.

Ka 1652, ngwagakgolo le seripa ka morago ga go utollwa ga tsela ya lewatle la kapa, Jan van Riebeeck o hlomile seteišene sa go rekiša dijo ka Kapa ya Kholofelo ye Botse, mo go seo se bego se tla fetoga Motse Kapa, legatong la Khamphani ya Dutch East India. Ge nako e dutše e eya, kapa e ile ya ba legae la baagi ba bantši ba vrijlieden, bao gape ba tsebjago bjalo ka vrijburgers (lit. ‘baagi ba lokologilego’), bašomi ba peleng ba khamphani bao ba ilego ba dula mafelong a Dutch ka mošola wa mawatle ka morago ga go hlankela dikonteraka tša bona. Bagwebi ba ma-Dutch le bona ba ile ba tliša batho ba dikete bao ba dirilwego makgoba koloning yeo e bego e sa tšwa go tšwa Indonesia, Madagascar le dikarolong tša ka bohlabela bja Afrika. Tše dingwe tša ditšhaba tša mathomo tša merafe ye e tswakilwego nageng di hlomilwe magareng ga di-vrijburger, batho bao ba dirilwego makgoba le batho ba setlogo.[51] Se se ile sa lebiša go tlhabollo ya morafe wo mofsa, e lego Cape Coloureds, bao bontši bja bona ba ilego ba amogela polelo ya Sedatch le tumelo ya Bokriste.

Katološo ya bohlabela ya bakoloniale ba Dutch e ile ya tliša lelokelelo la dintwa le morafe wa ma-Xhosa wo o hudugago ka borwa-bodikela, wo o tsebjago bjalo ka Dintwa tša Xhosa, ka ge mahlakore ka bobedi a be a phadišana ka naga ya mafulo kgauswi le Noka ye Kgolo ya Dihlapi, yeo bakoloniale ba bego ba e kganyoga bakeng sa go fula dikgomo. Ma-Vrijburger ao e bilego balemirui ba ikemetšego mollwaneng ba be ba tsebja bjalo ka maburu, ka ba bangwe bao ba amogelago mekgwa ya bophelo ya seka-nomadic ba be ba swantšhwa bjalo ka ba trekboers. Maburu a ile a hloma mašole a lokologilego, ao ba ilego a a bitša di-commando, gomme a dira dikgwerano le batho ba Khoisan go raka ditlhaselo tša ma-Xhosa. Mahlakore ka bobedi a ile a thoma ditlhaselo tše di tšholotšego madi eupša di sa phethagale, gomme bošoro bja ka dinako tše dingwe, bjo gantši bo sepedišanago le bohodu bja diruiwa, bo ile bja dula bo tlwaelegile ka nywaga-some e mmalwa.

Koloni ya Brithani le Trek e Kgolo

Brithani e ile ya thopa Cape Town magareng ga 1795 le 1803 go e thibela go wela ka fase ga taolo ya Repabliki ya Pele ya Fora, yeo e bego e hlasetše Dinaga tša Tlase. Ka morago ga go boela ka nako ye kopana pušong ya Maduche ka fase ga Repabliki ya Batavia ka 1803, kapa e ile ya dulwa gape ke Mabrithania ka 1806.[53] Ka morago ga go fela ga Dintwa tša Napoleon, e ile ya gafelwa semmušo go Great Britain gomme ya ba karolo ya bohlokwa ya Mmušo wa Brithania.[54] Go hudugela ga Brithani Afrika Borwa go thomile go dikologa 1818, ka morago ga moo go fihla seremong ka go fihla ga Badudi ba 1820.[54] Bakoloniale ba bafsa ba ile ba hlohleletšwa go dula ka mabaka a go fapafapana, e lego go oketša bogolo bja bašomi ba Yuropa le go tiiša dilete tša mollwane kgahlanong le ditlhaselo tša ma-Xhosa.

Nywagasomeng ye mebedi ya mathomo ya ngwagakgolo wa bo-19, batho ba Masulu ba ile ba gola ka maatla gomme ba katološa naga ya bona ka fase ga moetapele wa bona, Shaka. Ntwa ya Shaka ka tsela ye e sa lebanyego e ile ya lebiša go Mfekane (‘go pšhatlaganya’), yeo go yona go bolailwego batho ba milione o tee go ya go tše pedi gomme selete sa ka gare ga naga sa senywa le go se be le badudi mathomong a bo-1820. Lekala la Masulu, batho ba Matabele ba hlotše mmušo wo mogolo wo o bego o akaretša dikarolo tše kgolo tša highveld ka fase ga kgoši ya bona Msilikasi.

Mathomong a ngwagakgolo wa bo-19, badudi ba bantši ba ma-Dutch ba ile ba tloga Koloni ya Kapa, moo ba bego ba le ka fase ga taolo ya Brithani, ka lelokelelong la dihlopha tša bafaladi bao ba ilego ba tsebja bjalo ka Voortrekkers, yeo e rago gore "bahlami ba tsela" goba "babulamadibogo". Ba ile ba hudugela dileteng tša nakong e tlago tša Natal, Free State le Transvaal. Maburu a hlomile direpabliki tša Maburu: Repabliki ya Afrika Borwa, Repabliki ya Natalia, le Orange Free State.

Go utollwa ga ditaamane ka 1867 le gauta ka 1884 ka gare ga naga go thomile Phetogelo ya Diminerale gomme gwa oketša kgolo ya ekonomi le bofaladi. Se se ile sa gakatša go buša ga Brithania ga batho ba setlogo. Ntwa ya go laola methopo ye ya bohlokwa ya ekonomi e be e le selo seo se hlotšego dikamano magareng ga ma-Yuropa le baagi ba setlogo le gape magareng ga Maburu le Mabrithania.

Ka la 16 Motsheganong 1876, Mopresidente Thomas François Burgers wa Repabliki ya Afrika Borwa o ile a tsebagatša ntwa kgahlanong le batho ba Pedi. Kgoši Sekhukhune o kgonne go fenya madira ka la 1 Phato 1876. Tlhaselo ye nngwe ya Lydenburg Volunteer Corps le yona e ile ya bušetšwa morago. Ka la 16 Hlakola 1877, mekgatlo ye mebedi e ile ya saena kwano ya khutšo kua Botshabelo.[59] Go se kgone ga maburu go kokobetša ma-Pedi go ile gwa lebiša go tlogeng ga Burgers go thekga Paul Kruger le go thopa ga Brithani ga Repabliki ya Afrika Borwa. Ka 1878 le 1879 ditlhaselo tše tharo tša Brithania di ile tša rakwa ka katlego go fihlela Garnet Wolseley a fenya Sekhukhune ka Ngwatobošego 1879 ka madira a mašole a Brithani a 2,000, Maburu le maSwati a 10,000.

Ntwa ya Anglo-Zulu e lwetšwe ka 1879 magareng ga Mabrithania le Mmušo wa Mazulu. Ka morago ga go tsebagatšwa ga Lord Carnarvon ka katlego ga kopano ka Canada, go be go naganwa gore maitapišo a dipolotiki a go swana, gotee le masolo a sešole, a ka atlega ka mebušo ya Afrika, mafelo a merafe le direpabliki tša Maburu ka Afrika Borwa. Ka 1874, Henry Bartle Frere o ile a romelwa Afrika Borwa bjalo ka Mokhomišenare yo Mogolo wa Brithani go tliša maano a bjalo. Gare ga mapheko e be e le go ba gona ga dinaga tše di ikemetšego tša Maburu, le madira a Mazululand. Setšhaba sa Mazulu se ile sa fenya Makgowa ntweng ya Isandlwana. Mafelelong, Bosulu ile ya lahlegelwa ke ntwa, ya feleletša ka go fedišwa ga tokologo ya setšhaba sa Masulu.

Dintwa tša Maburu

Direpabliki tša Maburu di ile tša ganetša ka katlego go tsena ga Brithania nakong ya Ntwa ya Pele ya Maburu (1880–1881) ka go šomiša maano a ntwa ya makgoba, ao a bego a loketše maemo a selegae. Mabrithania a ile a boa ka dipalo tše kgolo, maitemogelo a mantši, le leano le lefsa ka Ntweng ya Bobedi ya Maburu (1899–1902) gomme, le ge e le gore ba ile ba hwetša mahu a magolo ka go attrition, mafelelong ba ile ba atlega. Basadi le bana ba maburu ba fetago 27 000 ba hwile dikampeng tša tshwenyo tša Brithani.

Baagi ba ditoropong tša Afrika Borwa ba ile ba gola ka lebelo go tloga mafelelong a ngwagakgolo wa bo-19 go ya pele. Ka morago ga tshenyo ya dintwa, balemirui ba ma-Ber ba ditlogolo tša ma-Duche ba ile ba tšhabela metseng go tšwa mafelong ao a sentšwego a Transvaal le Orange Free State go ba sehlopha sa badiidi ba bašweu ba ditoropong.

Boikemo

Melawana ya kgahlanong le Brithania gare ga maAfrika Borwa a bašweu e be e lebeletše kudu tokologo. Nakong ya mengwaga ya bokoloniale ya Dutch le Brithania, karoganyo ya semorafe e be e se ya semmušo kudu, le ge e le gore molao wo mongwe o ile wa dirwa molao go laola bodulo le go sepela ga batho ba setlogo, go akaretšwa Molao wa Lefelo la Setlogo wa 1879 le tshepedišo ya go fetiša melao.

Mengwaga ye seswai ka morago ga go fela ga Ntwa ya Boer ya Maburu le ka morago ga mengwaga ye mene ya ditherišano, Molao wa Afrika Borwa wa 1909 o ile wa fa tokologo ya leina mola o hloma Kopano ya Afrika Borwa ka la 31 Motsheganong 1910. Kopano e be e le mmušo wo o bego o akaretša mafelo a peleng a Kapa , dikoloni tša Transvaal le Natal, gammogo le repabliki ya Orange Free State. Molao wa Naga ya Badudi ba Setlogo wa 1913 o ile wa thibela kudu go ba ga naga ke bathobaso; mo nakong yeo ba be ba laola fela 7% ya naga. Palo ya naga yeo e bego e boloketšwe batho ba setlogo ka morago e ile ya oketšega ganyenyane.

Ka 1931, kopano e ile ya ba mmuši ka botlalo go tšwa United Kingdom ka go fetišwa ga Molao wa Westminster, wo o ilego wa fediša maatla a mafelelo a Palamente ya United Kingdom go dira molao ka naga. Ke dinaga tše dingwe tše tharo feela tša Afrika—Liberia, Ethiopia le Egipita—tšeo di bego di ikemetše pele ga nako yeo. Ka 1934, Mokgatlo wa Afrika Borwa le Mokgatlo wa Setšhaba di ile tša kopana go hloma Mokgatlo wa Kopano, ba nyaka poelano magareng ga ma-Afrikaner le bašweu bao ba bolelago Seisemane. Ka 1939, mokgatlo o ile wa arogana ka lebaka la go tsena ga kopano Ntweng ya II ya Lefase bjalo ka modirišani wa United Kingdom, kgato yeo balatedi ba Mokgatlo wa Setšhaba ba ilego ba e ganetša ka maatla.

Mehla ya Kgethollo

Ka 1948, Mokgatlo wa Setšhaba o ile wa kgethwa go ba mmušong. E ile ya matlafatša karoganyo ya morafo yeo e thomilwego ka tlase ga pušo ya bokoloniale ya ma-Dutch le ya Brithania. Ka go tšea Molao wa Canada wa Maindia bjalo ka tlhako, mmušo wa botšhaba o ile wa arola batho ka moka ka merafe ye meraro (Bašweu, Bathobaso, MaIndia le Batho ba Mebala (batho ba morafe wo o hlakantšwego)) gomme wa hlama ditokelo le mellwane go ye nngwe le ye nngwe. Bonnyane bja bašweu (ka fase ga 20%) bo be bo laola bontši bjo bogolo kudu bja bathobaso. Karoganyo yeo e bego e hlomilwe ka molao e ile ya tsebja e le kgethologanyo. Le ge bašweu ba be ba thabela maemo a godimodimo a bophelo Afrika ka moka, ao a bapetšwago le ditšhaba tša Bodikela bja Lefase la Pele, bontši bja bathobaso bo ile bja dula bo hloka mo e nyakilego go ba tekanyetšo e nngwe le e nngwe, go akaretša le letseno, thuto, dintlo le kholofelo ya bophelo. Tšhata ya Tokologo, yeo e amogetšwego ka 1955 ke Congress Alliance, e be e nyaka setšhaba seo se sego sa morafo le go fedišwa ga kgethollo.

Ka la 31 Motsheganong 1961, naga e ile ya ba repabliki ka morago ga referendum (yeo e buletšwego fela bakgethi ba bašweu) yeo e ilego ya feta ka tsela ye tshesane; profense ya Natal yeo e laolwago ke Brithania kudu e boutetše kgahlanong le tšhišinyo yeo. Elizabeth II o ile a lahlegelwa ke sereto sa Kgošigadi ya Afrika Borwa, gomme Mmušiši-Pharephare wa mafelelo, Charles Robberts Swart, o ile a ba mopresidente wa mmušo. Bjalo ka tumelelo go tshepedišo ya Westminster, go kgethwa ga mopresidente go ile gwa dula e le go thwala ke palamente gomme go be go nyakile go se na maatla go fihla Molaong wa Molaotheo wa P. W. Botha wa 1983, wo o ilego wa fediša ofisi ya tona-kgolo gomme wa hloma "bopresidente bjo bo tiilego" bjo bo kgethegilego bjo bo ikarabelago ka palamente. Ka ge a gateletšwe ke dinaga tše dingwe tša Commonwealth of Nations, Afrika Borwa e ile ya ikgogela morago mokgatlong ka 1961 gomme ya o tsenela gape ka 1994.

Go sa šetšwe kganetšo ya kgethologanyo bobedi ka gare le ka ntle ga naga, mmušo o ile wa dira molao wa tšwelopele ya kgethologanyo. Mašole a tšhireletšo a ile a gatelela dikganetšo tša ka gare, gomme dikgaruru di ile tša ata, ka mekgatlo ya go lwantšha kgethollo ya go swana le African National Congress (ANC), Mokgatlo wa Batho wa Azanian, le Pan-Africanist Congress e phethagatša ntwa ya makgoba le go senya ditoropong. Mekgatlo ye meraro ya kganetšo ya phenkgišano le yona e ile ya tsenela dithulano tša ka dinako tše dingwe tša magareng ga dihlopha ge e be e jockeyed bakeng sa khuetšo ya ka gae. Kgethollo e ile ya thoma go tsoša ngangišano kudu, gomme dinaga tše mmalwa di ile tša thoma go boycott kgwebo le mmušo wa Afrika Borwa ka lebaka la melawana ya wona ya semorafe. Magato a ka morago a ile a katološetšwa go dikiletšo tša boditšhabatšhaba le go tlošwa ga ditšhelete tšeo di swerego ke babeeletši ba dinaga dišele.

Ka morago ga kgethologanyo

Kgoeletšo ya Tumelo ya Mahlabatini, yeo e saennwego ke Mangosuthu Buthelezi le Harry Schwarz ka 1974, e beile melawana ya phetošo ya khutšo ya maatla le tekatekano go bohle, e lego ya mathomo ya ditumellano tše bjalo ke baetapele ba dipolotiki ba bathobaso le bašweu ka Afrika Borwa. Mafelelong, F.W. de Klerk o ile a bula dipoledišano tša mahlakore a mabedi le Nelson Mandela ka 1993 bakeng sa phetogo ya melawana le mmušo.

Ka 1990, mmušo wa Mokgatlo wa Bosetšhaba o tšere kgato ya mathomo ya go fediša kgethollo ge o tloša thibelo ya ANC le mekgatlo ye mengwe ya dipolotiki. E lokollotše Nelson Mandela kgolegong morago ga mengwaga ye 27 a fetša kahlolo ya go senya. Tshepetšo ya ditherišano e ile ya latela. Ka tumelelo go tšwa go bakgethi ba bašweu ka referendume ya 1992, mmušo o ile wa tšwetša pele ditherišano tša go fediša kgethologanyo. Afrika Borwa e swere dikgetho tša yona tša mathomo tša lefase ka bophara ka 1994, tšeo ANC e di thopilego ka bontši bjo bogolo. E bile mmušong ga e sa le go tloga ka nako yeo. Naga e ile ya boela ya kopanela le Commonwealth of Nations gomme ya ba leloko la Setšhaba sa Tlhabollo ya Borwa bja Afrika.

Afrika Borwa ya ka morago ga kgethologanyo, tlhokego ya mešomo e ile ya dula e le godimo. Le ge bathobaso ba bantši ba hlatlogetše maemong a magareng goba a godimo, tekanyo ya kakaretšo ya tlhokego ya mešomo ya bathobaso e ile ya mpefala magareng ga 1994 le 2003 ka dimetriki tša semmušo eupša ya fokotšega kudu ka go šomiša ditlhalošo tše di katološitšwego. Bodiidi gare ga bašweu, bjoo pele bo bego bo le ka sewelo, bo ile bja oketšega. Mmušo o ile wa katana le go fihlelela kgalemo ya ditšhelete le ya ditšhelete go netefatša bobedi kaboleswa ya lehumo le kgolo ya ekonomi. Tšhupetšo ya Tlhabollo ya Batho ya Ditšhabakopano e ile ya hlatloga ka go se kgaotše go fihla bogareng bja bo-1990[80] ke moka ya wa go tloga ka 1995 go fihla ka 2005 pele e bušetša tlhora ya yona ya 1995 ka 2013. Go wa ga karolo ye kgolo go bakwa ke leuba la HIV/AIDS la Afrika Borwa leo le bonego tebelelo ya bophelo bja Afrika Borwa e theoga go tloga ntlheng ya godimo ya mengwaga ye 62 ka 1992 go ya fase ya mengwaga ye 53 ka 2005, le go palelwa ga mmušo go tšea magato a go rarolla leuba le nywageng ya lona ya mathomo.

Ka May 2008, meferefere e ile ya tlogela batho ba fetago 60 ba hwile. Center on Housing Rights and Evictions e akanyeditše gore batho ba fetago 100 000 ba ile ba rakwa magaeng a bona.[85] Diphetho e be e le kudu bafaladi ba molao le bao ba sego molaong, le bafaladi bao ba nyakago botšhabelo, eupša tee-tharong ya batšwasehlabelo e be e le badudi ba Afrika Borwa. Dinyakišišo tša 2006, Protšeke ya Bofaladi ya Afrika Borwa e phethile ka gore maAfrika Borwa a ganetša bofaladi go feta sehlopha sefe goba sefe sa setšhaba.[86] Mokhomišenare yo Mogolo wa Bafaladi wa UN ka 2008 o begile gore bafaladi ba go feta 200,000 ba dirile dikgopelo tša botšhabelo Afrika Borwa, mo e nyakilego go ba makga a mane go feta ngwaga wa pele ga moo. Batho ba ba be ba etšwa kudu Zimbabwe, le ge e le gore ba bantši gape ba tšwa Burundi, Democratic Republic of the Congo, Rwanda, Eritrea, Ethiopia le Somalia. Phadišano ka ga mešomo, dibaka tša kgwebo, ditirelo tša setšhaba le dintlo e lebišitše go kgatelelo magareng ga bafaladi le ditšhaba tšeo di amogelago bafaladi. Le ge lehloyo la bašele ka Afrika Borwa e sa le bothata, Mokhomišenare yo Mogolo wa Bafaladi wa Ditšhabakopano ka 2011 o begile gore dikgaruru tša morago bjale ga se tša ata go swana le ge go be go boifišwa mathomong. Le ge go le bjalo, ge Afrika Borwa e tšwela pele go katana le merero ya semorafe, ye nngwe ya ditharollo tše di šišintšwego e bile go fetiša molao, go swana le Molaokakanywa wa Bosenyi bja Lehloyo le Polelo ya Lehloyo wo o sa emetšego, go thekga thibelo ya Afrika Borwa ya kgethollo ya semorafe le boikgafo bja tekatekano.

Ka 2020, ditemošo tše ntši di ntšhitšwe gore Afrika Borwa e lebile maemong a mmušo ao a paletšwego ka tšhomišo ya tšhelete ya mmušo ye e sa swarelelego, tlhokego ya mešomo ye e phagamego, ditekanyo tše di phagamego tša bosenyi, bomenetša, dikgwebo tšeo di palelwago tša mmušo le mananeokgoparara ao a phuhlamago. Ka 2022, Foramo ya Ekonomi ya Lefase e boletše gore Afrika Borwa e kotsing ya go phuhlama ga mmušo gomme e lemogile dikotsi tše hlano tše kgolo tšeo naga e lebanego le yona. Molaodipharephare wa Matlotlo a Afrika Borwa, Dondo Mogajane, o boletše gore, "SA e bontšha maswao a mmušo wo o palelwago wo o tlwaelegilego kudu dinageng tša go swana le Sierra Leone le Liberia".[97] Tona ya peleng Jay Naidoo o boletše gore Afrika Borwa e mathateng a magolo gomme e bontšha maswao a mmušo wo o paletšwego, ka maemo a rekoto a tlhokego ya mešomo le taba ya gore bafsa ba bantši ba ka se hwetše mošomo bophelong bja bona. Setsebi se segolo sa tša boiphedišo sa Sehlopha se se šomago gabotse Dawie Roodt o boletše gore naga e mathateng a magolo, "MaAfrika Borwa a na le mengwaga ye lesome a diila". O boletše gore o tshwenyegile kudu ka gobane "batho ba dimilione tše 32 ba hwetša letseno go tšwa mmušong. Mmušo ga o sa kgona go lefelela se". Neal Froneman, CEO ya Sibanye-Stillwater, o boletše gore bosenyi bo ka ntle ga taolo, ka ‘go šišinywa ga mokgwa wa mafia’ bakeng sa dikonteraka tša theko e fetoga mokgwa. "Boetapele bja mmušo bo hlotše bothata bjo gomme ga ba dire selo. Mmušo o ka se kgone go šomana le bjona ka gobane bo thulana le dikgopolo tša bona." Moprofesara Eddy Maloka, go tšwa go Institute of Risk Management, "ANC e re tlogetše ka gare a tlhakatlhakano. Mmušo ga o sa kgona go lefelela se". Neal Froneman, CEO ya Sibanye-Stillwater, o boletše gore bosenyi bo tšwile taolong, ka 'go šišinywa ga mokgwa wa mafia' bakeng sa dikonteraka tša theko e fetoga mokgwa. "Boetapele bja mmušo bo hlotše bothata bjo gomme ga ba dire selo. Mmušo o ka se kgone go šomana le yona ka gobane e thulana le dikgopolo tša bona." Moprofesara Eddy Maloka, go tšwa go Institute of Risk Management, "ANC e re tlogetše ka gare ga tlhakatlhakano. Ba fetotše mathata a bona go ba a rena... Mmušo o phuhlame mafelong go ralala le naga. Re bona metse ya ka gare e phuhlama le go senyega". Moprofesara David Himbara o boletše gore "Afrika Borwa ke taba ya kgale ya mmušo wa mokgatlo o tee wa nnete wo o nago le dihlongwa tšeo di sa laolegego gabotse le bosenyi le bomenetša bjo bo lego gona". Ka Motsheganong 2023 , Modulasetulophethiši wa Sygnia, Magda Wierzycka, o boletše gore "ditemošo tša gore Afrika Borwa e fetoge mmušo wo o paletšwego ke nnete yeo e šaletšego morago – re šetše re le gona".

Dipolelo

Afrika Borwa e na le maleme a lesometee a semmušo e lego Sezulu, Sethosa, Afrikaans, Sepedi, Setswana, Seisimane, Sesotho, Setsonga, Seswati, Sevenda le Sendebele. Afrika Borwa e na le dipolelo tša go swana le Fanakalo, Selobedu, Setebele sa Leboa le SeSan tšeo di bolelwago efela e se dipolelo tša semmušo. Polelo ya go swana le Selobedu le Setlokwa ke dipolelosemmotwana tšeo di welago ka fase ga leleme la Sesotho sa Leboa (Sepedi).

Diprofense

Diprofense tša Afrika Borwa

Go tloga ka 1994 ge kgethollo e fela, diprofense tša Afrika Borwa ke tše senyane, e lego:

• Free State (Sesotho: Freistata)
• Gauteng
• Kapa Bodikela
• Kapa Bohlabela
• Kapa Leboa
• KwaZulu Natala
• Leboa Bodikela (Setswana: Bokone Bophirima, Seisimane: North-West)
• Limpopo
• Mpumalanga

Bodumedi

Go ya ka dipalopalo tša setšhaba tša ngwaga wa 2001, 79.7% ya badudi ba Afrika Borwa ke bakriste.

Badudi

Afrika Borwa e na le badudi bao e ka bago dimilione tše 47. Go lekanetšwa gore 79.5% ya badudi ke Bathobaso, 9.2% ke Makgowa, mola 8.9 e le Bammala, 2.5% ke maIndia.

Bokamoso

Bokamoso bja rena: dira gore bo šome. Afrika Borwa ke ya batho ba yona ka moka. Rena batho, re tswalane. Re phela bjalo ka molalatladi. Magae a rena, boagišani, metse, ditoropo, le ditoropokgolo di bolokegile gomme di na le lešata le legolo. Ka dihlongwa tša rena, re laola maphelo a rena. Difahlego tša bana ba rena di bolela ka ga bokamoso bjo re bo hlamilego.

Links

• http://www.npconline.co.za/MediaLib/Downloads/Home/Tabs/NDP%202030%20Overview%20-%20Sepedi.pdf
• https://web.archive.org/web/20130811010552/http://www.npconline.co.za/MediaLib/Downloads/Home/Publications/Sepedi.pdf